اگر بخواهیم نگاهی دقیق به تاریخچه شهر تهران از ابتدا تا کنون داشته باشیم لازم است به تحقیقات باستان‌شناسان و تهران‌پژوهان توجه کنیم. محققان بر این باورند که زندگی در این منطقه به دوران نوسنگی و تروگلودیت‌ها (انسان‌های غارنشین) برمی‌گردد.
در سال ۱۳۹۳ بود که هنگام یک حفاری، اسکلت یک انسان در منطقه مولوی تهران، متعلق به حدود ۷۰۰۰ سال پیش پیدا شد. پس از آن در سال ۱۳۹۴ هم اسکلت یک زن به همراه ابزارهای سنگی در نزدیکی همان محل قبلی یافت شد که نشان می‌داد زندگی انسان‌ها در شهر تهران از هزاران سال قبل وجود داشته است.
به همین منظور و برای شناخت شهر تهران ما در این مطلب از مجله رنت‌ران قصد داریم تاریخچه شهر تهران را از جهات مختلف تاریخی از ابتدا مورد بررسی قرار دهیم؛ بنابراین از شما دعوت می‌شود که تا پایان همراه ما باشید. برای اجاره خودرو در تهران می‌توانید از طریق سایت اجاره ماشین رنت ران اقدام نمایید.
تهران کهن؛ اولین نشانه‌ها از روستای تهران
تهران زمانی روستایی در هشت کیلومتری شهر بزرگ تاریخی ری بود. درواقع یکی از اولین روستاهای شمال این شهر بود که اهالی آن برای رهایی از گرمای جنوب کویر به شمیران، قصران و به دامنه البرز پناه برده بودند.
مؤلفی به نام «ابوسعد سمعانی» از مردی به نام «ابوعبدالله محمد‌بن حامد تهرانی رازی» نام برده است که در تهران و ری ساکن بوده و در حدود سال ۲۶۱ هجری قمری یا ۸۷۴ میلادی از دنیا رفته است. از این شواهد، گمان می‌رود که این شهر قبل از قرن سوم هجری وجود داشته است.
بااین‌حال، این شهر تا قرن نهم به‌عنوان یک روستا شناخته می‌شد. در قرن سیزدهم پس از ویرانی ری توسط مغولان، بسیاری از ساکنان آن به تهران گریختند. در برخی از منابع از این شهر به‌عنوان «راگس تهران» یاد شده است. بعدها حمدالله مستوفی در کتاب نزهت‌القلوب (نوشته ۱۳۴۰) از این شهر به‌عنوان یک روستای معروف در ایران یاد کرده است.
تاریخچه شهر تهران؛ نخستین زیرساخت‌های شهری
تهران پس از نابودی راگ‌ها (ری) توسط مغول‌ها در سال ۱۲۲۸ اهمیت بیشتری پیدا کرد. البته تهران هم از حمله مغول رنج می‌برد، اما زوال ری، ساکنان آن را وادار کرد تا در تهران ساکن شوند که باغ‌ها و کانال‌های آبیاری آن امکانات رفاهی بیشتری را برای آن‌ها فراهم می‌کرد.
دون‌روی گونزالس د کلاویخو، نویسنده و جهانگرد اسپانیایی، احتمالاً اولین اروپایی‌ست که به تهران سفر کرده و در آنجا توقف کرده است. او در جولای 1404، در سفری به سمرقند (اکنون در ازبکستان که در آن زمان پایتخت مغولستان بود)، تهران را شهری بزرگ و مجهز به اقامتگاه سلطنتی توصیف می‌کند. در این بین، ری به‌عنوان یک شهر متروک توصیف می‌شود.
همچنین شاه‌نشین این شهر خانه تیموریان است و به نظر می‌رسد کاخی ساخته شده در شمال تهران باشد. مکان دقیق شاه‌نشین را می‌توان از محل دفن چند امامزاده شناسایی کرد: حد جنوبی شهر در آن زمان در امامزاده سید اسماعیل بوده و در حال حاضر قدیمی‌ترین بنای تاریخی شهر در منطقه چاله میدان واقع شده است؛ حد شمال غربی آن کاخ تیموری بوده که در محل فعلی کاخ گلستان واقع شده است.
از دوره تیموری، شهر تهران در جستجوی آب‌وهوایی تمیزتر به سمت شمال توسعه یافت. این جنبش را می‌توان مهم‌ترین توسعه تاریخی شهر تهران از آن زمان دانست که جغرافیای اجتماعی تهران، تمام کارکردهای اصلی شهری را به‌دست آورد.
تهران از چه سالی پایتخت شد؛ آغاز عصر شکوفایی شهر تهران
در اوایل قرن 18، با دستور کریم‌خان زند، یک کاخ سلطنتی و یک اداره دولتی در شهر تهران ساخته شد تا احتمالاً تهران را به‌عنوان پایتخت خود اعلام کند، اما بعداً حکومت خود را به دلیل برخی ملاحظات به شیراز منتقل کرد. تهران سرانجام در سال ۱۷۹۵ با تاج‌گذاری پادشاه قاجار –آقامحمدخان- در این شهر، پایتخت ایران شد و تا امروز پس از گذشت ۲۰۰ سال همچنان پایتخت ایران است.
در دهه‌های ۱۹۲۰ و 30، شهر تهران اساساً تحت حکومت شاه ایران، رضاشاه پهلوی، از ابتدا بازسازی شد. رضاشاه معتقد بود که بناهای باستانی مانند بخش‌های وسیعی از کاخ گلستان، تکیه دولت، میدان توپخانه، استحکامات شهر و ارگ باستانی نباید جزئی از یک شهر مدرن باشند؛ بنابراین در صدد تخریب بسیاری از آثار تاریخی آن زمان که از دوران قاجار باقی مانده بود برآمد.
از سویی دیگر در طول جنگ جهانی دوم، نیروهای شوروی و بریتانیا وارد تهران شدند. از مهم‌ترین اتفاقات آن دوران از تاریخچه شهر تهران می‌توان به کنفرانس تهران در سال ۱۹۴۳ اشاره کرد که با حضور فرانکلین روزولت رئیس‌جمهور آمریکا، جوزف استالین نخست‌وزیر شوروی و وینستون چرچیل نخست‌وزیر بریتانیا برگزار شد.
شهر تهران در دهه ۴۰ و 50، در دوران حکومت محمدرضا شاه پهلوی توسعه یافت. ساختمان‌های مدرن چهره تهران را تغییر دادند و پروژه‌های بلندپروازانه‌ای برای دهه‌های بعد ارائه شد. اکثر این پروژه‌ها پس از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ که شهرنشینی تهران به اوج خود رسیده بود ادامه یافت و دولت جدید بسیاری از پروژه‌های جدید مانند برج میلاد را آغاز کرد.
در طول جنگ ایران و عراق، تهران هدف حملات مکرر موشکی اسکاد و حملات هوایی قرار گرفت تا برگی دیگر از تاریخچه شهر تهران رقم بخورد.
تاریخچه محله‌های قدیمی تهران
اگر می‌خواهید وسعت و موقعیت تهران قدیم را با تهران فعلی مقایسه کنید، باید بدانید که منطقه ۱۲ تهران امروزی، کل محدوده تهران قدیم است. تاریخچه شهر تهران در زمان صفویه تنها دارای ۴ محله اصلی بود که به عودلاجان، سنگلج، بازار و چاله میدان معروف بودند.
ناصرالدین‌شاه، پادشاه قاجار هم چند منطقه دیگر را به تهران اضافه کرد. این نواحی جدید عبارت بودند از ارگ، چل حصار، خانی‌آباد، جوادیه، قنات‌آباد، گود زنبورک خانه و دروازه قزوین. در دوره قاجاریه، تهران در بسیاری از نواحی مانند شهرری، تجریش، تهران‌نو، فرحزاد، بریانک، کن و طرشت گسترش یافت.
برخی از این محله‌ها به بخش‌های دیگر تقسیم شده‌اند، اما برخی از آن‌ها مانند تجریش، فرحزاد و ری، اکنون محله‌های گردشگری هستند و نام‌های قدیمی خود را حفظ کرده‌اند. در این قسمت از تاریخچه شهر تهران قصد داریم در مورد ۴ محله قدیمی تهران در زمان صفویه صحبت کنیم.
تاریخچه شهر تهران در محله عودلاجان
این محله قدیم تهران، از خیابان جلیل‌آباد (خیام) تا خیابان ناصریه (ناصرخسرو)، مسجد شاه، شمال شرق خیابان بزرگمهر، پامنار، جنوب خیابان چراغ‌برق (امیرکبیر) و میدان توپخانه را در بر می‌گرفت. بیشتر محل سکونت عودلاجان را یهودیان، زرتشتیان و افراد ثروتمند تشکیل می‌دادند.
اگرچه بعد از گذشت این سال‌ها ساختار این منطقه به‌کلی تغییر کرد، اما در خیابان عودلاجان نزدیک بازار بزرگ، اولین بانک ایران را می‌توان یافت که مالکی یهودی داشت، اما اکنون به یک رستوران سنتی تبدیل شده است.
محله امامزاده یحیی نام منطقه‌ای‌ست که شامل عودلاجان می‌شود. حمام قدیمی و خانه‌های تاریخی مانند عمارت کاظمی و درختی کهن‌سال با بیش از ۱۰۰۰ سال قدمت در حیاط بقعه امامزاده یحیی را می‌توان دید.
تاریخچه شهر تهران در محله سنگلج
محله پارک شهر (پارک بزرگ شهر) نزدیک بازار بزرگ، محله اصلی سنگلج بود که در آن روزها وضعیت بسیار سیاسی داشت. فراوانی آثار تاریخی حاصل از سکونت دائمی در منطقه سنگلج، این منطقه تاریخی تهران را از سایر مناطق متمایز می‌کند.
یکی دیگر از ویژگی‌های بارز منطقه سنگلج وجود مجموعه‌ای از بناهای تاریخی و نشانه‌های تاریخ معماری ایرانی است. این بناها که بیشتر آن‌ها در شمال منطقه واقع شده‌اند، عمدتاً متعلق به دوره‌ای از تاریخ تحولات شهری و معماری تهران هستند که از آن به‌عنوان اوایل دوران مدرن یاد می‌شود.
تاریخچه شهر تهران در محله چاله حصار
چاله حصار یکی از محله‌های جنوبی تهران قدیم بوده است که از خاک آن برای ساختن دیوارهای اطراف تهران استفاده می‌شده است؛ بنابراین این محله چاله‌های حفرشده زیادی داشته است. معنی این منطقه در فارسی به معنای حفره با دیوار بوده است که از آن برای حفر زباله‌های تهران استفاده می‌شد.
تاریخچه شهر تهران در محله چاله میدان
این محله، قدیمی‌ترین محله در تاریخچه شهر تهران است. محله چاله میدان شامل امامزاده اسماعیل، میدان امین‌السلطنه، میدان مال‌فروش‌ها، گمرک و دروازه‌غار بود. چاله میدان سابقه‌ای مشابه چاله حصار داشت؛ زیرا خاک این منطقه تأمین‌کننده مصالح دیوارهای اطراف تهران بود و پس از آن این محله تبدیل به محل ریختن زباله‌ها شد.
تاریخچه شهر تهران در شهرری
شهرری از مناطق مهم شهر تاریخی و باستانی تهران است و تاریخ پیدایش آن مربوط به ۸۰۰۰ سال قبل از میلاد مسیح است. همان‌طور که در اوستا (کتاب مقدس زرتشتیان) آمده است، ری جزو سیزده شهری بود که در آن روزگار ساخته شد.
همچنین یکی از پایتخت‌های قدیمی ایران بوده است، اما اکنون یکی از ۲۲ شهرداری منطقه‌ای کلان‌شهر تهران است. مهم‌ترین مکان‌های گردشگری ری عبارت‌اند از زیارتگاه شاه عبدالعظیم، چشمه‌علی، برج طغرل، کاروان‌سرای شاه‌عباسی، بازار ری، برج آریانا و نقاشی‌های پادشاهان در کوه اشکان.
تاریخچه شهر تهران در منطقه تجریش
منطقه تجریش یکی دیگر از مکان‌های تاریخی‌ست که شمالی‌ترین محله تهران و انتهای خیابان ولیعصر (عج) (طولانی‌ترین خیابان درخت‌کاری تهران و همچنین طولانی‌ترین خیابان شرق میانه به طول 17.9 کیلومتر است که از جنوب تهران شروع می‌شود) است. هنوز هم نام قدیمی خود را دارد و می‌توانید از بازار قدیم تجریش، آرامگاه امامزاده صالح و کاخ سعدآباد در این منطقه از تهران دیدن کنید.
وضعیت کنونی تهران و مناطق آن
در دو دهه اخیر، شهر تهران که در حال حاضر از نظر جمعیت کلان‌شهرها در رتبه بیست‌ونهم جهان قرار دارد، شاهد مهاجرت گسترده جمعیت از شهرهای دیگر ایران بوده و به آمیزه‌ای جالب از سنت‌گرایی و مدرنیته تبدیل شده است.
مساحت شهر تهران در حدود ۷۳۰ کیلومتر مربع است؛ به همین دلیل در بین نقاط مختلف شهر از نظر ارتفاع، تفاوت قابل‌توجهی وجود دارد. به‌عنوان مثال، خیابان ولیعصر که از میدان تجریش شروع و به ایستگاه راه‌آهن تهران ختم می‌شود، ارتفاع متفاوتی از سطح دریا در ۱۱۱۷ متر (۳۶۶۵ فوت) در جنوب و 1712.6 متر (5612.3 فوت) در شمال دارد. این ارتفاع حتی می‌تواند تا 2000 متر (۶۶۰۰ فوت) در انتهای منطقه ولنجک در شمال تهران افزایش یابد.
در سال 2019، 8.3 میلیون نفر از مردم تهران خانه‌های خود را در ۱۷۰۰ کیلومتر مربع از این کلان‌شهر ساخته بودند. اما امروزه، این شهر بسیار متراکم است، به‌طور متوسط 1.6 نفر در هر اتاق در خانه‌های سراسر شهر و ۱۱۸۰۰ نفر در هر کیلومتر مربع در حال زندگی هستند.
از تهران قدیم تا تهران امروز
تاریخ همواره به ما ثابت کرده است که هیچ‌چیز همیشگی نیست. فرهنگ‌ها و بناهای بسیاری وجود داشتند که در زمان خود جزو سازه‌های عظیم و فرهنگ زندگی مردم شهری و روستایی محسوب می‌شدند؛ اما در اثر وقوع حوادث گوناگون، اکنون فقط نامی یا داستانی برای تعریف‌کردن از آن‌ها باقی مانده است. تاریخچه شهر تهران هم یکی از این موارد است که در طول دوره حیات خود تغییرات کوچک و بزرگ زیادی را در دل خود تجربه کرده است.
جذابیت تاریخچه شهر تهران به حدی‌ست که ما در مجله رنت‌ران در یک مقاله جداگانه، به‌طور کامل به توصیف تهران قدیم پرداخته‌ایم و آن را از تمام جهات مختلف فرهنگی و تاریخی، از تهران قدیم تا تهران امروز مورد بررسی قرار داده‌ایم.
ایمیل
تلفن
آدرس
نوشتن دیدگاه